Một nhân vật huyền thoại như luật sư Nguyễn Hữu Thọ thì báo chí và sách vở viết bao nhiêu cũng không đủ, nay xin bổ sung thêm vài chi tiết độc đáo mới theo nhà báo kiêm sử gia Pháp Georges Chaffard viết về luật sư Nguyễn Hữu Thọ, trong quyển Les duex guerres du Vietnam ở Chương 6 với cái tên Ces myslérieux Vietcongs (Những tay Việt cộng kỳ bí), sử gia G. Chaffard chọn luật sư Thọ là nhân vật đi đầu chương này.
Maitre Thọ (luật sư Thọ) quê ở Vĩnh Long. Cha là công chức có quốc tịch Pháp. Ông Thọ sang Pháp học trường Lycée Mignet ở Aix-en-Provence, miền Nam nước Pháp, sau vào trường Luật, tốt nghiệp, về nước năm 33 tuổi. Ông làm việc với luật sư Lê Văn Kim, ông Kim sau đó trở thành batonier (trưởng luật sư đoàn Sài Gòn). 4 năm sau, ông Thọ về Vĩnh Long mở văn phòng Luật sư tại quê nhà.
Trong thời gian làm luật sư ở Vĩnh Long, ông Thọ đã dũng cảm giúp các đồng nghiệp Pháp trốn tránh khi Nhật đảo chính Pháp tháng 3.1945. Năm 1941, ông Thọ quen giáo sư luật Roger Pinto. Ông Pinto theo nhóm chống Đức nên bị Toàn quyền Decoux cách chức, chạy về Vĩnh Long mở văn phòng Luật sư. Trong 3 năm (1943- 1945), hai ông Pinto và Thọ bí mật hoạt động trong nhóm thân Đồng minh chống phát xít dưới sự chỉ huy của luật sư Lê Văn Kim. Trong thời gian này, trên Sài Gòn có kỹ nghệ gia Jean Duchêne, bạn học của ông Thọ hồi ở trường Mignet ông này thân Đồng minh, sợ Nhật bắt bớ cả gia đình nên gửi cậu con Jean Pierre tại nhà ông Thọ ở Vĩnh Long.
Sau cuộc đảo chính tháng 3.1945, Nhật tìm luật sư Kim. Chuyện lạ là Nhật không hề hay biết ông Kim bí mật hoạt động chống phát xít, Nhật chọn luật sư Lê Văn Kim làm Thủ tướng Chính phủ bù nhìn thân Nhật (sau đó Nhật chọn học giả Trần Trọng Kim). Luật sư Kim tưởng mình bị Nhật bắt để khai thác danh sách những trí thức theo Đồng minh, sợ mình không đủ khí tiết giữ bí mật nên quyết định quyên sinh. Dù có thể bị mật vụ Kempétai của Nhật theo dõi, các đồng nghiệp của ông Kim vẫn dũng cảm tiễn ông đến nơi an giấc nghìn thu, trong số đó có vợ chồng giáo sư Pinto, luật sư Thọ, luật sư Motais de Narbonne và nhiều đồng nghiệp khác nữa.
Một cuộc du ngoạn bất ngờ
Trước tháng 8. 1945, luật sư Nguyễn Hữu Thọ không hề dính dáng gì với đám thân Pháp quá khích lập chính phủ Nam Kỳ tự trị. Ông tiếp tục cộng tác với luật sư Roger Pinto tại văn phòng luật sư Kim và chăm lo nuôi nấng 4 người con của luật sư quá cố.
Khi quân đội Pháp tái xâm lược Nam Bộ, ông Thọ mời luật sư Sanh về văn phòng luật sư của mình. Năm 1947, luật sư Nguyễn Hữu Thọ được bầu quyền đoàn trưởng luật sư đoàn Sài Gòn hành nghề tự do tại Sài Gòn.
Một ngày chủ nhật năm 1948, khi lái chiếc Peugeot tới tỉnh Mỹ Tho, ông Thọ bị du kích Việt Minh bắt. Lúc đó, ông đã nổi tiếng trên Sài Gòn và các tỉnh Nam Bộ là luật sư có cảm tình với kháng chiến, đã can đảm biện hộ các cán bộ Việt Minh trước Tòa Đại hình Sài Gòn. Đáng chú ý nhất là vụ luật sư Nguyễn Hữu Thọ biện hộ cho các tử tội Nguyễn Đình Chính, Trưởng ban công tác 1 đã bị địch kêu án tử hình và vụ 2 trí thức Hoàng Xuân Bình và Trương Công Phòng, được báo chí thống nhất tường thuật đầy đủ và có lời ca ngợi tài hùng biện của luật sư biện hộ. Du kích giao ông Thọ cho Trưởng Công an Tân Hiệp. Người công an nghiệp dư đó là nhà văn Đoàn Giỏi sau này, một học sinh trung học Mỹ Tho đã biết tên tuổi luật sư Nguyễn Hữu Thọ qua báo chí. Đoàn Giỏi tiếp đãi ông Thọ rất lịch sự và đưa về ủy ban Kháng chiến Hành chính Nam Bộ.
Giữa Đồng Tháp Mười. ông Thọ gặp luật sư Phạm Ngọc Thuần, một đồng nghiệp trẻ đã hăng hái tham gia kháng chiến ngay từ đầu. Hai gia cảnh giống nhau. Ông Thuần cũng thuộc gia đình trí thức tư sản, theo đạo Thiên chúa. Sau khi trao đổi quan điểm chính trị, ông Thuần tin tưởng ông Thọ là người tốt và trả tự do ngay.
Sau này luật sư Nguyễn Hữu Thọ nhắc lại chuyến du ngoạn của mình như sau: Người ta có thể buộc tội tôi về thái độ thờ ơ trước thời cuộc, trước bao nhiêu hy sinh xương máu của đồng bào. Thế mà người ta lại phóng thích tôi. Thời gian ngắn ở trong chiến khu khiến tôi suy nghĩ mãi. Cán bộ, bộ đội, dân chúng sống đoàn kết xung quanh một lý tưởng. Ai cũng muốn được giao phó một trọng trách lớn lao hơn trong cuộc chiến. Còn tôi, tôi được tiếp đón như một người anh em trong khi tôi chưa hề làm gì hữu ích cho đất nước. Người ta không đòi hỏi gì ở tôi. Không ai bảo tôi bỏ nghề luật sư. Người ta chỉ gợi ý cho tôi về những gì cần làm trước sự hy sinh của đồng bào. Là một trí thức có tên tuổi, hành động của tôi có thể là tấm gương cho một số người tư sản trí thức Sài Gòn.
Với những suy nghĩ trên, về Sài Gòn, ông Thọ tiếp xúc với các nhóm tiến bộ từng làm kiến nghị hô hào người Pháp nên thương thuyết với Việt Minh.
Bạn ông Thọ, nhà kinh tài Jean Duchêne nhớ lại: Trong 2 năm 1949 và 1950, tôi thấy ông Thọ tiếp các nhóm trí thức tiến bộ ngay trong văn phòng luật sư Kim mà ông kế nghiệp.
Từ nhận thức tới hành động
Ngày 16.3.1950, một chiến hạm Mỹ với Đô đốc Arleigh Burke, Tư lệnh đệ thất hạm đội ghé bến Sài Gòn thể hiện thái độ ủng hộ cuộc xâm lược của Pháp và chính phủ Bảo Đại và sẽ viện trợ quân sự cho chính phủ này chống Việt Minh.
Ngày 19.3, Việt Minh tổ chức một cuộc biểu tình chống đế quốc Mỹ can thiệp vào Việt Nam. Một rừng người kéo cờ đỏ sao vàng xuống đường tại Sài Gòn với khí thế của cả trăm ngàn người. Dẫn đầu cuộc xuống đường, bất ngờ thay chính là luật sư Nguyễn Hữu Thọ. Đây là lần đầu tiên ông Thọ dấn thân. Các bạn ông nhận định lúc đó ông chưa được tự nhiên cho lắm.
Ngay ngày hôm sau, ông Thọ bị bắt. Nhà cầm quyền thực dân không dám mạnh tay vì ông là một luật sư nổi tiếng nhất Sài Gòn thời bấy giờ. Nhưng Cao ủy phủ không thể bỏ qua tội trạng của ông. Thay vì đưa đày Côn Đảo, họ đưa ông tới vùng núi cao rùng sâu trên vùng Lai Châu. Trong 2 năm bị lưu đày, ông Thọ thường xuyên thư từ cho bạn chí thân là Roger Pinto, bấy giờ là giáo sư Đại học luật Lille (Pháp). Năm 1952 , được trả tự do, ông Thọ trở về phòng luật sư của ông ở Sài Gòn.
Trong 2 năm ở Lai Châu, luật sư Nguyễn Hữu Thọ đã trưởng thành về chính trị. Trước đây ông lãnh biện hộ cho các cán bộ Việt Minh, điều này làm cho ông mất ít nhiều thân chủ quen thuộc. Nhưng giờ đây, ông càng quyết tâm đứng hẳn về phía những người yêu nước không may rơi vào tay giặc. Có nhiều thân chủ quá nghèo không trả tiền thù lao nổi, ông Thọ còn giúp đỡ tiền bạc cho họ làm lộ phí.
Tháng 8.1954 luật sư Nguyễn Hữu Thọ là một s, &ong lập viên phong trào Bảo vệ hòa bình và đòi Mỹ-Diệm thi hành Hiệp định Genève. Với tư cách Phó Chủ tịch phong trào nói trên, luật sư Nguyễn Hữu Thọ là nhân vật được các phái đoàn quốc tế tiếp xúc, phỏng vấn nhiều nhất. Các phái đoàn điều tra tình hình Việt Nam do giáo sư Bửu Hội, rồi phái đoàn Pierre Mendès France (trước đó là Thủ tướng Pháp), phái đoàn Jacques Raphaet Leygues. Ông Thọ lên án chế độ nhà Ngô thẳng thừng. Luật sư Motais de Narbonne nhận xét: "Ông Thọ thay đổi cung cách cư xử với ông Diệm. Trước đây dè dặt, ngày nay ông Thọ trở nên cứng rắn chống độc tài, chống chế độ cảnh sát trị và chế độ tham nhũng. Đúng là ngày nay ông Thọ bắt đầu làm chính trị, vì thế mà Ngô quyết định bắt giam ông".
Ngày 7.11, bị bắt cùng 7 ủy viên trong Phong trào Bảo vệ hòa bình, luật sư Thọ bị quản thúc ở Hải Phòng, lúc thành phố này còn trong thời gian do Pháp quản lý (1955).
Biết luật sư Nguyễn Hữu Thọ có quá nhiều uy thế để thành một lãnh tụ đối lập nguy hiểm nên Phòng Nhì Pháp hiến kế phá uy tín của ông. Một âm mưu hiểm độc được đặt ra. Chúng chọn một phụ nữ xinh đẹp thực hiện mỹ nhân kế trong nhà tù nhưng luật sư Nguyễn Hữu Thọ đã không hề bước lấn tới lằn ranh phạm pháp. Bọn thầy chú làm báo cáo tô vẽ về chuyện này, nhưng chỉ toàn bịa đặt, hư cấu nên hồ sơ đưa ra tòa quá mỏng và không có tính thuyết phục. Luật sư Bùi Tưởng Chiểu, nguyên là đoàn trưởng luật sư đoàn Hà Nội, về sau là giáo sư đại học Luật Sài Gòn, đã bào chữa cho ông Thọ trắng án. Nhưng vừa về tới Sài Gòn thì ông bị bắt lần nữa quản thúc tại thị xã Tuy Hòa, sau dời về Củng Sơn cũng trong tỉnh Phú Yên.
Năm 1961, luật sư Nguyễn Hữu Thọ được cơ sở cách mạng Phú Yên và dân chúng giúp thoát trại Củng Sơn để vô khu hoạt động.
Luật sư Nguyễn Hữu Thọ được chọn làm Chủ tịch Mặt trận Giải phóng miền Nam
Trong Đại hội lần đầu tiên của Mặt trận Giải phóng miền Nam ngày 3.3.1962, ông Thọ ra mắt đồng bào trong chiếc áo sơ mi trắng, cà vạt sậm, quần quá rộng cho thấy cơ thể ốm yếu sau bao nhiêu năm tù đày. Khán đài xây cất trên một trảng trống, cảnh trí đơn giản thô sơ.
Ông Thọ tựa hai bàn tay lên bàn, người hơi ngả về phía trước, dáng điệu thường ngày của một luật sư trước tòa, ông kể vắn tắt quá trình hoạt động của mình, một quá trình mà theo ông thì không có gì so với các nhà cách mạng yêu nước khác.
“Tôi có đóng góp phần nào trong cuộc tranh đấu của dân tộc, nhưng tôi thấy sự đóng góp đó nhỏ nhoi với bao gian khổ và tang tóc do chế độ Ngô Đình Diệm gây ra cho đồng bào. Điều đó khiến tôi hốt hoảng. Vì tôi hoàn toàn không có ý thức chính trị cho một đảng phái nào. Tôi chỉ hành động theo tinh thần yêu nước. Đến khi nhà Ngô lên cầm quyền, đây là chế độ tay sai tàn bạo nhất đối với nhân dân cũng như đối với trí thức, cho nên nhiệm vụ của chúng ta thật là đơn giản : Phải chiến đấu đánh tan chế độ đó và tống khứ bọn xâm lăng ngoại quốc về xứ của chúng. Người Mỹ sẽ nói gì khi người Việt chúng ta gửi quân sang Mỹ để ủng hộ chính phủ Kennedy chống kẻ thù của ông ta?".
Ngày 3.3.1962, ông Nguyễn Hữu Thọ được bầu làm Chủ tịch Mặt trận Giải phóng miền Nam.
Những nét phác họa chân dung luật sư Nguyễn Hữu Thọ do các bạn bè, đồng nghiệp Pháp kể lại cho nhà báo Chalfard ghi chép, có thể đúng, có thể chưa chính xác. Người viết sưu tầm gửi tới bạn đọc bổ sung giúp chúng ta có thêm một cái nhìn của người nước ngoài về một trí thức yêu nước.