Cò Mật thám Bazin là cáo già trong nghề diệt cộng sản. Lão biết Huỳnh Văn Nghệ tham gia Nam Kỳ khởi nghĩa tháng 11.1 940 bằng cách gởi đạn cho đồng chí Chín Quỳ đang chém vè ở rừng Tân Hòa (Tân Uyên) nhưng hắn chưa ra tay vì Tám Nghệ đã hốt hồn nó trước. Nhật sắp đảo chính Pháp. Cuộc đấu lý đã giúp Tám Nghệ chuyển bại thành thắng và lần đầu tiên cáo già mật thám đãi cà phê sữa và bắt tay một chiến sĩ cộng sản.
Tên tuổi hai nhân vật này rất nổi tiếng trong thập niên 40 rồi tới kháng Pháp (1945 - 1954) sang chống Mỹ (1954 - 1975). Nhưng viết cho thế hệ hôm nay - thế hệ thời hậu chiến - sau đại thắng Mùa xuân 30.4.1975, phải giới thiệu sơ qua tầm vóc hai đối thủ này để bạn trẻ thấy mức quan trọng của cuộc đấu lý hy hữu giữa tên tay sai thực dân với người chiến sĩ yêu nước trong những năm đầu ly loạn.
Cò Bazin là mật thám của Pháp, nhờ công bắt bớ những cán bộ cách mạng mà leo lên tới thanh tra cảnh sát (inspecteur dễ pohce). Năm 1945, Bazin là giám đốc Sở Đặc cảnh miền Đông (Chef de police Spécialede I’Est - gọi tắt là PSE), có toàn quyền sinh sát.
Huỳnh Văn Nghệ là thư ký Hỏa xa Sài Gòn, quê Tân Uyên (Biên Hòa, nay thuộc Bình Dương). Trong cuộc khởi nghĩa Nam Kỳ, bạn anh Tám Nghệ là Chín Quỳ dẫn anh em thợ rừng cướp bót Cây Đào làm bàn đạp đánh ra Tân Uyên. Kế hoạch bị bể, anh em rút vô rừng. Với tài thiện xạ, anh Chín Quỳ săn thú nuôi tiểu đội du kích sống trong rừng chờ ngày tươi sáng hơn. Đạn hết, Chín Quỳ nhắn anh Tám Nghệ tiếp tế đạn. Tám Nghệ mua đạn của lính Pháp trong thành Ô Ma (camp des Males) nay là khu quân sự trong khuôn viên bốn con đường Nguyễn Trãi-Cống Quỳnh-Phạm Viết Chánh và Nguyễn Văn Cừ. Vụ tiếp tế đổ bể sau vài lần. Tám Nghệ bị bắt. Anh đóng tiền tại ngoại hầu tra rồi trốn sang Xiêm hoạt động trong giới Việt kiều yêu nước ở Bangkok. Trước lúc Nhật đảo chính Pháp; ngày 9.3.1945 , anh Tám về nước liên lạc với Bí thư Xứ ủy Trần Văn Giàu. Trong đêm tá túc nhà bạn là ông Lương Văn Tương, một Mạnh thường quân, anh Tám bị mật thám bắt đưa về bót Catinat (Nguyễn Du- Đồng Khởi).
Đích thân cò Bazin thẩm vấn anh Tám Nghệ. Nguyên văn cuộc đấu lý như sau:
- Anh là Tám Nghệ, Huỳnh Văn Nghệ, quê Tân Tịch, Tân Uyên, thư ký Hỏa xa Sài Gòn, can tội tiếp tế súng đạn cho du kích ở Tân Hòa, Mỹ Lộc nổi lên chống nhà nước Pháp năm 1940, gọi là Nam Kỳ khởi nghĩa. Anh bị bắt, nhưng trốn sang Xiêm sau khi nhờ luật sư đóng tiền ký quỹ tại ngoại hầu tra. Đúng không?
- Ông đã đọc bồ sơ của tôi rồi, tôi không phải khai thêm.
- Anh về đây để làm gì? Chắc là nhân dịp Nhật lấn áp Pháp để tiếp tục hoạt động?
- Ông nói đúng. Nhưng có một điều sai.
- Sai chỗ nào?
- Ông bắt tôi là sai. Tại sao? Nhiều điểm sai. Thứ nhất là Nhật sắp đảo chánh bắt hết người Pháp, từ Toàn quyền Decoux tới Thống đốc Hoeffel, đại tướng Delsue, Tư lệnh Đông Dương. Rồi tới sẽ bắt các ông. Cho nên cái ghế thanh tra mật thám của ông coi chừng biến thành ghế ba chân.
Cò Bazin trừng trợn:
- Anh nói năng đàng hoàng lại đi. Có phải anh khinh thường tôi khi người Pháp thất thế?
- Tôi không khinh thường ông mà chỉ nói sự thật. Mà sự thật thì bao giờ cũng khó nghe. Đã trót nói, xin nói thêm cho trọn. Tôi vừa gặp Bí thư Xứ ủy Trần Văn Giàu. Anh Sáu Giàu tiết lộ một tin cực kỳ quan trọng: trước đây không lâu, ông đã mời ông Bảy Trân (Nguyễn Văn Trân ) là đồng chí và là bạn chí thân của Sáu Giàu yêu cầu tìm gặp Sáu Giàu nhắn lời đề nghị của Bazin.
Tên cáo già giật mình nhìn Tám Nghệ lom lom:
- Anh kể tiếp đi. Tôi đề nghị gì?
- Nguyên văn : Nhật sắp đảo chánh Pháp. Chúng tôi muốn bắt tay với những người cộng sản để chống Nhật. Chỉ có những người cộng sản mới quyết tâm chống phát xít tới cùng. Trước đây, chúng tôi sai lầm khi bắt bớ giam cầm các anh, bây giờ xin chân thành cộng tác chống kẻ thù chung. Các anh cứ in truyền đơn, tốn kém bao nhiêu, chúng tôi xin đài thọ để cho dân chúng thấy cái họa của phát xít.
- Có đúng là tôi đã nói như vậy không? - Bazin nghi ngờ hỏi.
- Tôi bịa để làm gì? Rất tiếc là quan thầy của ông thấy được sự thật thì đã quá muộn. Hai bên chưa kịp bắt tay cộng tác.
Cò Bazin đưa tay lên chống cằm, lộ vẻ suy tư dữ dội:
- Theo anh, Đồng Minh có thể thắng phát xít?
- Những người cộng sản chúng tôi ngay từ đầu đã tin chắc Đồng minh thắng phát xít. Nhật đảo chính Pháp là trong tư thế bị động. Không lực Đồng Minh đã chiếm thế thượng phong ở chiến trường Đông Nam Á. Hải quân Nhật bị đánh đắm hàng loạt. Nhật đang đóng tàu bằng cây giá tị ở các trại mộc Cầu Rạch Ong và trong Bình Đông để thay tàu sắt. Chúng sợ Đồng Minh đổ bộ lên Đông Dương thì người Pháp sẽ là "cinquième colonne" (đạo quân thứ năm, tức đạo quân gián điệp từ nội bộ đánh ra).
Nghe Đồng Minh sẽ thắng, cò Bazin yên tâm nhận chuông gọi lính. Một lát sau, lính bưng một khay bánh bao nướng và cà phê sữa đặt lên bàn:
- Mời anh Tám dùng đỡ lòng. Bây giờ đã quá nửa đêm.
Tám Nghệ đang đói vì hồi chiều hào hứng đọc thơ theo yêu cầu của đám chính khách salon trong nhà anh bạn Lương Văn Tương nên chỉ ăn uống qua loa. Nhân tiện cũng giới thiệu thêm: nhà của ông Tương như một tụ nghĩa đường quy tụ các chính khách đủ xu hướng chính trị, trí thức có, thầu khoán có, các tay cơ hội đón gió cũng có, rồi Cao Đài, Hòa Hảo cũng có...
Chờ Tám Nghệ ăn xong, Bazin bắt tay ân cần nói :
- Rất cám ơn những lời chỉ dạy của ông. Bây giờ thì ông được tự do.
Lần đầu tiên tên cáo già mật thám giữ phép lịch sự, đưa tận cổng một địch thủ lợi hại.