Ông Năm Đông là nhà cách mạng lão thành đã tham gia Thanh niên Cách mạng đồng chí hội của lãnh lụ Nguyễn Ái Quốc và sớm hoạt động trong Công hội Đỏ của cụ Tôn Đức Thắng. Trong thời kháng Pháp, ông là Phó phòng Hàng hải Nam Bộ, phụ trách văn phòng thường trực của ta ở thủ đô Xiêm quốc, Bangkok. Ông đóng vai doanh thương có cửa hàng xuất nhập cảng lớn tại thủ đô Bangkok, mua sắm tàu biển chở súng đạn, hóa chất, máy móc về nước đánh Tây. Trong cuộc sống đầy gian nguy giữa hàng ngũ mật vụ Pháp bố trí dày đặc ở Xiêm, dưới cái lên Xiêm là Nai Chran ông vẫn bình tĩnh làm tròn sứ mạng của mình cho tới ngày bị phe đảo chính bắt.
Đường xuyên tây
Cuối tháng 8.1945, tình hình Nam Bộ sục sôi dữ dội. Ta cướp chính quyền Sài Gòn ngày 25.8, tổ chức ngay tàu Phú Quốc và 25 ghe cửa Vàm Láng, Bình Đại ra Côn Đảo rước tù chính trị về đất liền kháng chiến. Lúc đó tướng De Gaulle đã tập trung quân đội tại Ấn Độ để sang Sài Gòn chiếm thuộc địa, một cuộc chạy đua nước rút giữa hai bên. Năm ấy miền Bắc đang đói chết cả triệu người ; Nam Bộ cấp tốc chở gạo ra bằng đường biển; kế đó Bác Hồ điện vào gọi cụ Tôn Đức Thắng vừa từ Côn Đảo về ra Bắc công tác. Cụ Tôn đáp ghe bầu đi ngay.
Ngày 23.9.1945, giặc Pháp núp sau lưng quân Anh - Ấn, sư đoàn Gurkha của tướng Anh Gracey đánh chiếm Sài Gòn. Cuộc kháng chiến "Mùa thu rồi ngày hăm ba" đã nổ ra ác liệt Thế giặc quá mạnh, tiến quân thần tốc, thắng như chẻ tre, lập tức Xứ ủy họp tại Cái Tàu (Cà Mau) bàn kế hoạch đương đầu, có hai Tỉnh ủy Trà Vinh và Vĩnh Long tham dự, trong đó có anh Năm Đông đang là xứ ủy viên. Khu trưởng Khu 9 Vũ Đức đề nghị ra Trung ương xin vũ khí. Chính ủy Khu 9 Phan Trọng Tuệ gợi ý sang Xiêm mua sắm vũ khí với số vàng đồng bào đóng góp trong Tuần lễ vàng ở các tỉnh miền Tây, gợi ý này được tán thành.
Ông Tuệ chỉ thị đồng chí Phan Văn Sô giao 25 ký vàng thỏi cho anh Năm Đông sang Xiêm mua sắm vũ khí. Anh Tuệ dặn rõ:
1. Dựa vào Việt kiều tranh thủ tình cảm nhân dân và chính phủ Xiêm
2. Mở đường biển và đường bộ xuyên ba nước Thái-Miên-Việt để đưa vũ khí về nước (từ đó khai sinh đường xuyên Tây).
3. Vận động nhân dân Miên mở mặt trận dân tộc giải phóng, sát cánh với chúng ta.
4. Mở mặt trận đánh Pháp trên đất bạn.
5. Sau cùng, phải triệt để bí mật.
Đoàn sang Xiêm khởi hành tại vàm kinh Biên Nhị (Cái Tâu) vào đầu hôm, chở theo hai phái đoàn tỉnh Vĩnh Long và Trà Vinh, tất cả 14 người, trong số này có Chủ tịch Trà Vinh Nguyễn Văn Khâm, đại biểu Quốc hội, Bí thư Vĩnh Long Nguyễn Văn Thiệt. Có hai nhân vật quan trọng là Dương Tán, tức Huỳnh Văn Vàng, chỉ huy quân sự và nhà sư Sơn Ngọc Minh, phụ trách đồng bào Khmer tỉnh Trà Vinh.
Cùng lúc Nam Bộ lập Phòng Hàng hải Nam Bộ do anh Nguyễn Đăng Kỳ làm Trưởng phòng đặt căn cứ tại Dầy Chảo, anh Năm Đông-phó phòng phụ trách văn phòng thường trực ở Bangkok. Các chỉ thị của Chính ủy Phan Trọng Tuệ được anh Năm Đông lần lượt thi hành. Trong công tác này, anh được anh Trần Văn Giàu - nguyên Bí thư Xứ ủy Nam Kỳ chuyển công tác sang thủ đô Xiêm quốc. Do vũ khí mua sắm của Phòng Hàng hải Nam Bộ và các thuyền trưởng Tư Hóa, Bảy Ngạnh, Tư Liêm, Ba Nhã, Y Nết chở về căn cứ tiếp nhận Dầy Chảo (Cà Mau) mà tương quan lực lượng của ta và địch biến chuyển rõ nét. Về sau ta lập ba tiểu đoàn hải ngoại lấy tên là bộ đội Cửu Long 1,2,3...
Cộng đồng Việt kiều ở Xiêm bấy giờ là cộng đồng đông đảo và yêu nước nhất Họ sang Xiêm làm nhiều đợt, bắt đầu từ 200 năm trước, khi vua Tự Đức tàn sát tín đồ Thiên chúa, đợt hai là đầu thập niên 1940, khi Pháp bắt lính đánh Xiêm vì Xiêm nghe theo lời Nhật xúi đòi mấy tỉnh giáp ranh với Campuchia. Không thể chết vô lý vì quyền lợi ngoại bang, anh em binh sĩ đồng loạt đào ngũ chạy sang Xiêm.
Bà con Phật giáo tập trung lại chùa lớn Thi Oa Thi với hai hòa thượng Sư Ba (người Bắc) và Sư Bảo Ân (Rạch Giá). Đây là cơ sở đầu tiên của anh Năm Đông.
Anh Sáu Giàu vốn là bạn thân với Thủ tướng Luang Pradit hồi còn là sinh viên bên Pháp; nay gặp lại, Pradit vui lòng giúp Việt Nam kháng chiếp chống thực dân Pháp. Đợt đầu, Thủ tướng Pradit giúp Việt Nam một ngàn nón sắt Nhật, 500 tôm-xông, hai moóc-chê 60 ly, cả ngàn bộ quân phục kaki. Tàu Độc Lập của thuyền trưởng Tư Hóa- đậu thủ khoa khóa thuyền trưởng viễn dương, Tây tôn là "loup de mer" (sói biển) - chở về nước đầu tiên. Bến bãi bếp nhận vũ khí do Họa đồ Lý (La Văn Lý, cũng còn được gọi là Tào Tỵ) vớt thủy lôi Nhật đánh chìm tàu Tây, giải phóng một vùng duyên hải để xây căn cứ tiếp hàng.
Đồng bào vùng Cà Mau thấy bộ đội Cửu Long từ Xiêm về trang phục tối tân, quân phục kaki, nón sắt, súng tôm-xông lấy làm lên tinh thần.
Công việc làm ăn của anh Năm Đông ngày càng "nở nồi", số vũ khí đưa về nước càng nhiều, phải sắm thêm tàu biển. Bấy giờ Phòng Hàng hải Nam Bộ có các tàu biển loại nhỏ như chiếc Độc Lập, Đoàn Kết, Chiến Thắng. Ta mướn thêm chiếc tàu lớn của Xiêm là Darathip, sau cùng mua chiếc Sông Lô chở gấp năm lần hơn.
Về đường bộ cũng tổ chức xong, xây dựng nhiều cơ sở và trên đường vận chuyển vũ khí bằng voi, ta liên quân bộ đội Khmer Issarak đánh phá đồn bót hẻo lánh của địch. Trận 20.4.1946, Sơn Ngọc Minh chỉ huy đánh trận Xiêm Riệp mở màn cho cách mạng Campuchia.
Trên đường bộ này, lần lượt ba bộ đội hải ngoại về nước tăng cường Khu 9 và Khu 8...
Mở cửa hàng xuất nhập khẩu ở Bangkok
Trong nước chuyển sang giai đoạn 2 "cầm cự", các trận đánh lớn diễn ra, Phòng Hàng hải Nam Bộ càng tăng gia mua vũ khí gửi về nước. Để nghi trang việc mua bán, ta chủ trương mở cửa hàng xuất nhập cảng lớn cho hợp lý. Anh Năm Đông đóng vai nhà đại kinh doanh, lấy tên Xiêm là Nai Chran (Nai là ông, là Monsieur (tiếng Pháp), là Mister (Anh). Cửa hàng đặt tên là Chơn Phanich, tọa lạc tại phố lầu 428 Lương Loẳng, gần cầu Xa Phanh Khảo. Lãnh patente hạng nhì, cửa hàng Chơn Phanich buôn bán với các hãng buôn lớn ở nước ngoài trong đó có hãng Denis Frèrs, Descours Cabaud từ Sài Gòn. Cũng trong đường dây buôn bán lớn này, anh Năm Đông mua máy in offset bốn màu gởi về Hà Nội để in giấy bạc. Rất tiếc, cái máy in này nặng cả tấn, chở trên tàu Sông Lô bị nhiều chiến hạm địch ví đã tự đánh chìm ngoài biển Đông.
Về sau chính quyền thân Mỹ trở nên phản động hơn, xét nhà nhiều lần, lấy cớ trong cửa hiệu có cờ đỏ sao vàng, mời anh Năm Đông tới Nha Công an. Chúng tố Năm Đông thông đồng với cựu Thủ tướng Pradit ăn cắp vũ khí nhà nước bán hay cho Việt Nam đánh Pháp. Năm Đông nhất định không , ký biên bản, bị giữ lại Nha Công an một thời gian. Trong những ngày này, anh được các sĩ quan cảnh sát Xiêm có cảm tình bí mật tiếp tế thức ăn như cà phê, bánh bao, thuốc lá thơm... Hai sĩ quan này là hai đại úy Sa Viểng và Couvich. Trong cảnh tội tù, anh Năm Đông tươi cười nghĩ rằng đời cách mạng của mình biết bao lần ngồi tù Khám Lớn, Tà Lài..., nay lại nằm Nha cảnh sát Bangkok, mà nằm ở đây sang hơn, ngày ngày có bánh bao, cà phê và thuốc Camel...
Sau đó Xiêm quyết định trục xuất anh Năm. Về quyết định này, anh Năm cũng được "tay trong" báo trước nên chọn phương án tối ưu. Anh đề nghị cho về cảng Mayluột. Đại úy cảnh sát Couvich đích thân hộ tống anh Năm xuống tàu khách tới đảo Long Yài rồi cảng Mayluột, nơi ta có cơ sở. Cũng trong những ngày hoạn nạn này, Năm Đông được đền bù bằng một mối tình đồng hương thắm thiết. Người đồng hương của anh là một mệnh phụ nửa chừng xuân, lý lịch trích ngang như sau:
Bà Song Ngam là người Nam Bộ, gốc Sài Gòn. Chồng bà là nhà doanh nghiệp có tham gia hoạt động chính trị, là người ủng hộ chí sĩ Nguyễn An Ninh. Khi ông Ninh bị bắt, chồng bà phải chạy sang Xiêm lánh nạn, lập nghiệp tại tỉnh Chanbori, không may ông mất sớm. Vài năm sau bà tục huyền với tỉnh trưởng Thái, sinh hai con, một trai, một gái. Khi gặp anh Năm Đông, bà rất vui, đúng như người xưa có câu "tha hương ngộ cố tri".
Bà mời Năm Đông về nhà cho biết gia đình con trai và rể. Tư lệnh hải quân-đại tá Prakam rất mến bạn đồng hương của mẹ và mời cậu Năm tới căn cứ Hải quân tham quan, còn mua giúp mấy thùng lựu đạn, một số hóa chất. Bà Song Ngam cũng đã tham gia phong trào nuôi quân tình nguyện Việt Nam trong tỉnh Chanburi là tỉnh giáp ranh với Campuchia, cụ thể là bộ đội Cửu Long 2 suốt mấy năm ròng.
Trong cuộc tranh chấp giữa Lục quân (thân Mỹ) và Hải quân (có cảm tình với Việt Nam), đại tá Hải quân Prakam tiên đoán một trận thư hùng quyết liệt nên tiếp xúc với anh Năm Đông và hai anh Bông Văn Dĩa, Lâm Quang Nhị xin gửi 10 tàu hải quân trên đất Việt Nam nếu xảy ra chiến sự. Ta hứa hẹn giúp đồng minh gặp khó khăn.
Riêng bà Song Ngam thường tới cửa hàng của anh Năm để mật báo nhiều tin quan trọng mà con rể đại tá hải quân biết trước. Nhưng đó cũng chỉ là lý do phụ, còn nguyên nhân chính là tình cảm đồng điệu ẩn trong mối tình đồng hương. Mỗi lần bà tới thì thức ăn ê hề, bà cố nấu nướng theo khẩu vị Nam Bộ, anh chị em trong cửa hàng được dịp thưởng thức hương vị quê hương. Khi anh Năm ngộ nạn, bà Song Ngam càng tiếp tế đều đặn. Thức ăn dư thừa anh Năm đem chia cho nhân viên an ninh có nhiệm vụ canh gác anh, nhờ vậy mà ai cũng đều có cảm tình với ông chủ của hàng xuất nhập khẩu Việt Nam.
Mối tình đồng hương giữa hai người diễn ra công khai, chính bà vợ ông Phạm Văn Bạch là khách của cửa hàng một thời gian cũng nhận xét hết sức tế nhị: "Mối tình đồng hương này coi chừng vượt qua ranh giới".
Anh Năm Đông cười, giọng nhỏ nhẹ nhưng khẳng định:
- Chị chớ lo xa, bà Song Ngam là mệnh phụ có uy, lại thêm hai con là đại tá Hải quân từng giúp đỡ chúng ta; còn tôi thì cũng có bà xã ở nhà, như vậy tuy tình đồng hương thắm thiết, chúng tôi cũng đủ sáng suốt để giữ mối tình đồng hương này thật là trong sáng. Chị cứ tin tôi đi.
Trên đây là những lời tâm tình của anh Năm Đông thổ lộ với tôi, một chuyện tình lãng mạn trong thời kháng chiến mà anh không hề viết trong hồi ký.