Bác sĩ Phạm Ngọc Thạch sinh ngày 7. 5. 1909 tại Quảng Nam, con nhà giáo Phạm Ngọc Thọ.
Ông tốt nghiệp bác sĩ y khoa ở Pháp, mở phòng mạch ở Sài Gòn, chuyên trị giúp Các nhà Cách mạng và dân nghèo.
Ông có công sáng lập Thanh Niên Tiền Phong, lực lượng chủ yếu cướp chính quyền Sài Gòn ngày 25. 8. 1945. Tập kết ra Bắc, ông làm Bộ trưởng Y tế nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.
Trong lịch sử kháng chiến, có nhiều nhân vật nổi tiếng với nghề tay trái hơn nghề tay mặt. Xin đưa ra vài điển hình . Giáo sư Phạm Thiều chuyên dạy Hán Việt trường trung học Pétrus Ký lại nổi danh với Phong trào Truyền bá quốc ngữ những năm đầu thập kỷ 40 với phương pháp vỡ lòng vui tươi và dễ nhớ "O tròn như quả trứng gà, Ô thì đội mũ, Ơ già mang râu” và "I Tờ có móc cả hai, I ngắn có chấm, Tờ dài có ngang".. . Như kiến trúc sư Huỳnh Tấn Phát, người đã thiết kế Hội chợ Triển lãm Sài Gòn năm 1942 trong vườn Tao Đàn chỉ bằng vật liệu cây nhà lá vườn, các gian hàng toàn bằng cây rừng, mái lá, tranh, đơn sơ, giản dị, mà độc đáo. Nhưng ông Phát lại được đời sau ghi nhớ với cương vị nhà báo và thông tin tuyên truyền. Ông chủ biên tờ báo Thanh Niên trước Cách mạng Tháng Tám gieo rắc tinh thần quốc gia dân tộc trong giới thanh niên, học sinh và sinh viên... Và nhân vật chúng tôi muốn nói đến là bác sĩ Phạm Ngọc Thạch. người có hai công trình quan trọng là thuốc phòng lao BCC và Subtillis. Nhưng bác sĩ Thạch lại là một nhà ngoại giao bẩm sinh, được giao nhiều sứ mạng quan trọng, có việc nhiều người biết và còn nhiều sự kiện ít người biết.
Thuyết phục Tổng tư lệnh Nhật
Trước sức ép của quân đội Pháp dựa thế Đồng minh toan tính lật quân đội Nhật đang thất trận, Tổng tư lệnh quân đội Nhật tại Đông Dương là Thống tướng Téra Uchi mời bác sĩ Thạch, lúc đó là ủy trưởng ngoại giao trong Lâm ủy hành chính Nam Bộ tới mật đàm. Ai cũng lo cho ông Thạch vì ngại Nhật đang lúc túng có thể bắt cóc ông Thạch làm con tin. Nhưng ông Thạch mạnh dạn tới tư dinh Tư lệnh Nhật phó hội. Đến nửa đêm ông mới về. Vừa tới nơi, anh Tư đưa cao thanh kiếm võ sĩ đạo, hồ hởi khoe: "Téra Uchi tặng mình thanh kiếm tổ phụ truyền lại vì không muốn nó rơi vào tay quân thù da trắng".
Vào văn phòng, anh Tư tường trình nội dung cuộc mật đàm với chủ tịch Trần Văn Giàu và các vị trong Lâm ủy: Téra Uchi buồn vì tin Nhật hoàng tuyên bố đầu hàng vô điều kiện sau hai quả bom nguyên tử Mỹ thả xuống Hiroshima và Nagasaki. Ông ta hoang mang giữa chống cự và đầu hàng. Mình khuyên ông ta nên rút quân vô rừng. Mình hứa giúp trong trường hợp quân Nhật rút vô rừng để tránh cái nhục bị quân Anh giải giới. Mình hứa giúp tiếp tế lương thực nếu xảy ra tình huống đó. Với điều kiện là quân Nhật không can thiệp vào nội tình của ta. Téra Uchi đồng ý ngay và tháo dây nịt lấy khẩu súng báng cẩn ngà tặng luôn cho mình.
Vang dội hơn bom nguyên tử
Hội nghị Đà Lạt đã có nhiều người viết rồi, nhưng chi tiết về bác sĩ Phạm Ngọc Thạch thì chưa được tiết lộ. Hội nghị Đà Lạt vào tháng 4. 1946, có nhiệm vụ tạo điều kiện cho Chủ tịch Hồ Chí Minh và Thủ tướng Phạm Văn Đồng dự hội nghị Fontainebleau bên Pháp. Trong danh sách phái đoàn thương nghị Việt Ham Dân chủ Cộng hòa có tên bác sĩ Phạm Ngọc Thạch đại diện cho nhân dân Nam Bộ. Từ chiến khu An Phú Đông lên Đà Lạt, đi cách nào để tới nơi an toàn?
Tháng 4.1946, Pháp đã chiếm Sài Gòn và các tỉnh lân cận Biên Hòa, Thủ Dầu Một, Tân An, Mỹ Tho... Từ Sài Gòn lên Đà Lạt, xe đò, xe hàng không dám chạy một mình mà phải núp bóng xe nhà binh chạy từng đoàn. Tây và ta gọi là "convoi". Ông Thạch nghĩ ra một sáng kiến độc đáo. Ông bí mật gặp anh bạn cũ là André Canac trong Hội nghiên cứu chủ nghĩa Marx, nhờ anh này giúp cho một vé hành khách lên Đà Lạt. Ông Thạch trình bày ý đồ của ông: Tại hội nghị này, mình sẽ nói lên tiếng nói bưng biền Nam Bộ mà trong chương trình nghị sự hội nghị không có ghi. Ông Canac giúp ông Thạch một chỗ trong đoàn convoi dễ dàng. Ông đi Đà Lạt và xin phép vị sĩ quan trưởng convoi cho ông đưa theo một anh bạn chí thân. Thế là phát ngôn nhân của Nam Bộ đường hoàng lên xe GMC (loại cam nhông nhà binh do hãng General Motor Company viết tắt là GMC sản xuất, Mỹ viện trợ cho Pháp). Trên đường đi mấy trăm cây số, ông Thạch hòa mình với đám lính chiến, cùng ca hát những khúc quân hành của bộ binh lẫn hải quân và vui vẻ nhận khẩu phần ăn trưa với phó-mát camembert tưới rượu chát đỏ. Anh Tư hòa mình quá khéo nên đám lính Pháp khoái anh lắm, vỗ vai vỗ vế dồn dập gọi anh là "un ami de la France" (một người bạn của nước Pháp). Mà còn hơn vậy, vì anh Tư đã từng du học bên Pháp, đậu bác sĩ bên Pháp và cưới vợ Pháp. Đám lính mê anh Thạch đến mức khi tới Đà Lạt, tận tình đưa anh tới tận nơi anh muốn xuống. Đó là khách sạn Lang-Bian Palace, nơi phái đoàn thương thuyết Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tạm trú.Cả phái đoàn Việt Minh bật ngửa khi thấy đại biểu Nam Bộ tới phó hội bằng phương tiện xe nhà binh Pháp. Không ai ngờ đại biểu Nam Bộ tới hội nghị được và tới trên xe nhà binh Pháp! Đại tướng Võ Nguyên Giáp thích thú ôm hôn anh Tư, kêu to lên: "Việc anh tới đây còn vang dội hơn bom nguyên tử!".
Đúng như Đại tướng Võ Nguyên Giáp nói khi ôm hôn anh Tư Thạch "anh đến hội nghị là một sự kiện vang dội hơn bom nguyên tử!" (nguyên văn lời nhà báo kiêm sử gia Georges Chaifard "Voilà qui est plus fort que la bom be atomique"). Sự có mặt của đại biểu Nam Bộ Phạm Ngọc Thạch làm Hội nghi Đà Lạt nháng lửa. Thâm tâm của Cao ủy kiêm Tư lệnh Đông Dương - Đô đốc D'Argenlieu là tách Nam Bộ ra khỏi Việt Nam và lập chính phủ Nam Kỳ Tự trị (vào hai tháng sau, ngày 1.6.1946, do bác sĩ Nguyễn Văn Thinh làm Thủ tướng). Nhưng tại Hội nghị Đà Lạt, bác sĩ Phạm Ngọc Thạch lên tiếng trước, khẳng định Nam Bộ là một bộ phận của Việt Nam, không thế lực nào có thể chia cắt được. Lập tức phái đoàn Pháp tuyên bố gác lại vấn đề Nam Kỳ và cho sự hiện diện của bác sĩ Thạch là một khiêu khích. Ngay chiều hôm đó, thực dân ngang nhiên bắt ông Thạch và người bạn khả ái của ông là Canac. Ông này bị giam vài ngày rồi thả. Còn ông Thạch thì bị giam khoảng nửa tháng trong một trại lính. Ông được đối xử tử tế và mỗi ngày đều có khách tới thảo luận chính trị . Khách là học giả Jean Pierre Dannaud, làm việc tại Cao ủy phủ. Trọng trách của Dannaud là thuyết phục ông Thạch rời bỏ Việt Minh. Xin giới thiệu sơ về kẻ hậu sinh dám đấu lý với bậc đàn anh, đúng là điếc không sợ súng.
Jean Pierre Dannaud đậu thạc sĩ triết lúc mới 25 tuổi, từng vượt ngục và tham chiến trong Sư đoàn I, năm 1943. Tháng 9.1945, Dannaud tới Sài Gòn theo đơn vi của tướng Leclerc. Sau thời gian ngắn ở Lào, Dannaud được đưa về văn phòng Đại tá Cédile, Ủy viên Cộng hòa Pháp tại Nam Kỳ. Ông phụ trách Sở Văn hóa Pháp kiêm Sở Thông tin. Do vậy mà Thống tướng De Lattre chọn làm Trưởng phòng báo chí của ông ta. Nhưng với bác sĩ Phạm Ngọc Thạch thì thạc sĩ Dannaud chỉ là một ngựa non háu đá, làm sao đấu lý được một đối thủ bậc thầy. Thêm một sự cố thất lợi cho Dannaud, lúc đó bác sĩ Thạch nghe tin phòng mạch của ông ở 202 Chasseloup bị lính Pháp đập phá. Sau cùng, Pháp tống khứ ông ra Hà Nội. Đúng là chúng thả hổ về rừng. Vài tháng sau, ông Thạch được giao chức chánh văn phòng Phủ Chủ tịch. Ở cương vị này anh Tư Thạch cũng phát huy năng khiếu ngoại giao.
Vài tháng trước ngày Toàn quốc kháng chiến 19.12.1946 bác sĩ Thạch gợi ý một người Pháp có tư tưởng ôn hòa như sau "Tôi lo ngại sẽ xảy ra chiến tranh. Các bạn người Pháp các anh không chịu hiểu chúng tôi". Người bạn Pháp cho rằng vẫn còn có thể cứu vãn tình hình được. Ông Thạch liền khuyên anh ta bay ngay vào Sài Gòn gặp thống đốc Đông Dương Ngân hàng Paul Ganay. "Anh hãy nói cho ông ta biết là chúng tôi rất thành thật khi tuyên bố chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa bảo đảm quyền lợi người Pháp ở Việt Nam". Về sau người bạn này cho ông Thạch biết dù Paul Ganay là vua trong giới tài phiệt, ông ta không thể can thiệp vào đường lối chính sách của Paris.
Ba lần sang Paris vận động hòa bình, bác sĩ Thạch được cảm tình mọi giới
Bác sĩ Thạch gặp Nguyễn Đệ tại Paris
Nguyễn Đệ, cánh tay mặt của Bảo Đại và bác sĩ Thạch có họ hàng xa và là bạn cũ với nhau . Nguyễn Đệ bắn tin muốn gặp bác sĩ Thạch vào tháng 9.1962, trong chuyến hành hương thánh đường Lousdes, nơi có tin Đức Mẹ hiện về. Lúc đó, ông Thạch điện cho Nguyễn Đệ: "Tôi rất sẵn sàng gặp đổng lý văn phòng của Bảo Đại".
Địa điểm gặp gỡ là nhà hàng Poccardi với sự có mặt của ông Văn Chi và một nhà ngoại giao cao cấp Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Không khí cuộc gặp mặt rất thân mật, cả hai đều cố quên đi những bất đồng chính trị, chỉ nhắc lại những kỷ niệm thời xa xưa. Ông Thạch tế nhị không nhắc tới những ý nghĩ chưa chín chắn của Cựu hoàng. Ông Thạch cố tránh tạo ra dư luận trong nhóm người Việt ở Pháp là Việt Minh "ve vãn" Bảo Đại. Còn về phía Nguyễn Đệ thì ông ta cố tạo điều kiện để Bảo Đại có vài hành động xóa đi những bực dọc mà Hà Nội nhắm vào ông ta.
Cuộc gặp gỡ kể như đạt yêu cầu cả hai bên.
Tiếp xúc tùy viên tướng De Gaulle
Năm 1963, bác sĩ Phạm Ngọc Thạch lại bay sang Paris mật đàm. Lần này ông tiếp xúc với một nhân vật kề cận Tướng De Gaulle đầy quyền lực. Trong chuyến đi này, ông Thạch không hề nhắc tới Cựu hoàng Bảo Đại. Với chính giới Pháp, ông Thạch bắn tin là Pháp có thể cùng với Liên Xô giúp có một giải pháp chính trị cho cuộc chiến Việt-Mỹ. Chỉ có Pháp, nước đã ký hiệp đinh Genève 1954 ln co nước có đủ tư cách để can thiệp vào các vấn đề Việt Nam. Ông Thạch vận động các bạn thuyết phục Tướng De Gaulle: giúp Việt Nam. Lúc đó tại Hà Nội, chính phủ còn đặt nhiều hy vọng nơi vai trò hòa giải của Pháp. Ngay cả các phần tử thân Trung cộng vẫn chịu một cuộc cộng tác Pháp-Việt với điều kiện De Gaulle tách nước Pháp ra khỏi chính sách xâm lăng Việt Nam của Mỹ.
Sang Paris, ông Thạch nhờ hai bạn, một thân cộng, một gần gũi với Bảo Đại giúp ông trong việc tiếp cận ông Edmond Michelet. Ông Michelet là tùy viên Tướng De Gaulle. Trong ngôn ngữ nhà binh Pháp, người ta gọi ông Michelet là "Grognard du Général De Gaulle" (cựu chiến hữu thân tín của De Gaulle). Năm 1955, Michelet đã sang Hà Nội, sau đó tiếp tục giao hữu với phái bộ thương mại Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Ông Michelet cũng có liên hệ mật thiết với nhóm chủ trương trung lập do Trần Văn Hữu cầm đầu ở Pháp. Nghe các bạn của ông Thạch nói về cuộc vận động của ông Thạch, ông Michelet cho đó là sự ca ngợi chính sách ngoại giao của tướng De Gaulle. Lập tức Michelet gửi một thông tư tới Điện Elysée (Phủ tổng thống). Vài ngày sau, bản tuyên ngôn nổi tiếng ngày 28.8.1963, được công bố đánh dấu ngày chính phủ Pháp quan tâm trở lại các vấn đề Việt Nam.
Cũng trong lúc này, chính phủ nhà Ngô đang gặp nhiều khó khăn từ nhiều phía sẵn sàng liều lĩnh tiếp xúc Việt Cộng.
Theo dõi các hoạt động ngoại giao của bác sĩ Phạm Ngọc Thạch, ký giả kiêm sử gia Georges Chaffard nhận định: Bác sĩ Thạch được kết nạp vô Đảng Lao động (Đảng Cộng sản Việt Nam) muộn màng, ông là một người ôn hòa, gần đường lối Liên Xô hơn Trung Quốc, và gần Pháp hơn Liên Xô. Thái độ thẳng thắn của ông cùng trình độ văn hóa cao rộng của ông vượt quá tầm một cán bộ, ông là một nhân bản (un humaniste).
Sang Paris lần ba, gặp Trần Văn Hữu
Từ ngày 11 đến ngày 23.9.1964, bác sĩ Phạm Ngọc Thạch, Bộ trưởng Bộ Y tế sang Pháp với danh nghĩa hội thảo y tế giữa hai nước Pháp-Việt. Cùng đi với ông Thạch có hai giáo sư trứ danh, đó là giáo sư Hồ Đắc Di, Hiệu trưởng Đại học Y khoa Hà Nội và giáo sư Tôn Thất Tùng, nguyên Thứ trưởng Bộ Y tế và là bác sĩ trưởng Bệnh viện Hà Nội.
Cả ba ông đều học và tốt nghiệp tại Pháp. Do vậy ba ông được Ban tổ chức đối xử thân tình. Riêng ông Thạch còn làm công tác ngoại giao bí mật. Hai lần sang Pháp trước đây, ông Thạch cũng làm công tác vận động chính trị. Đó là những năm 1962 và 1963, khi Mỹ chỉ can thiệp vào chiến cuộc miền Nam. Chuyến đi lần này, tình thế căng hơn. Năm 1964, Mỹ mở rộng các cuộc không kích miền Bắc và không khí lo âu tại Hà Nội có phần gia tăng. Chuyến đi lần này của ông Thạch có nhiệm vụ ngăn chặn khả năng chiến tranh lan rộng.
Sang Paris lần này, ông Thạch không tiếp xúc với người Mỹ, ông giao thiệp với nhóm chính khách lưu vong người Việt trên đất Pháp, nhờ họ làm trung gian. Ông trình bày với họ những lo ngại của Hà Nội như chiến tranh lan rộng, đời sống sẽ khó khăn hơn, buộc Hà Nội phải nhờ viện trợ của Trung Quốc. Vì vậy, Hà Nội muốn có một thu xếp thích ứng hơn.
Hai giáo sư Tùng và Di cũng tuyên bố lo ngại về khó khăn kinh tế phải nhờ quá nhiều nơi, cho nên cần phải thương thuyết. Nước Pháp có thể giúp hai bên xích lại các quan điểm bất đồng.
Bác sĩ Thạch cho rằng quan điểm về Việt Nam của tướng De Gaulle rất đáng quan tâm, nhưng hiện nay các quan điểm xây dựng đó lại làm cho người Mỹ bực bội. Chắc chắn Washington không chấp nhận việc Pháp đứng ra làm trung gian hòa giải. Tốt hơn là Hà Nội thương thuyết trực tiếp với Mỹ. Sau đó, chúng tôi sẽ nhờ nước Pháp giúp.
Tại khách sạn Prince des Gallẹs, nơi phái đoàn Việt Nam tạm trú, bác sĩ Thạch và hai giáo sư Di và Tùng đàm đạo khá lâu với một trong các lãnh tụ đối lập với chính quyền Sài Gòn - ông Trần Văn Hữu. Ông Hữu là đại điền chủ quê Vĩnh Long. Năm 1950, ông là thủ hiến Nam phần Việt Nam. Ông là người chủ trương trung lập, suốt thời gian lưu vong ông đã qui tụ được một nhóm tán thành trung lập. Tháng 3.1951, tại hội Phù Luân (Rotary Club Saigon), ông Hữu tuyên bố "đã tới lúc giải hòa và chung sống". Rồi ông Hữu đi châu Âu vận động sự đồng tình quốc tế quan điểm trên. Ông tới Rome, yết kiến Đức Hồng y Montini (sau là Đức Giáo Hoàng Paul II) để Ngài thấy sự cần thiết của chế độ trung lập ở Việt Nam và tác động tới anh em nhà Ngô qua trung gian của Giám mục Ngô Đình Thục.
Ngày 14.7, ông Hữu bay sang Genève gặp Thủ tướng Phạm Văn Đồng tại Villa Versoi chuyển lời yêu cầu của Thủ tướng Mendès Francce "không nên đưa điều kiện chia ranh giới hai miền Nam Bắc Việt Nam theo vĩ tuyến và đừng đòi ký kết hiệp định Genève trước ngày bầu thủ tướng Pháp". Trong tiệc ông Đồng đã tâm tình với ông Hữu : “Năm 1946, vì người Pháp không hiểu chúng tôi nên chúng tôi không có cách nào khác hơn là đi theo con đường chúng tôi đã chọn. Còn bây giờ thì chính nhân dân lựa chọn".
Tại khách sạn Prince des Galles, chờ hai ông Tùng và Di về phòng nghỉ, ông Thạch kéo Trần Văn Hữu đi bách bộ trên đại lộ Georges V tâm tình: Ông có liên hệ tốt với người Mỹ, ông nên bảo họ thương thuyết với chúng tôi. Chúng tôi không đòi họ rút quân ngay bây giờ đâu. Chúng tôi có thể đưa ra điều kiện rút quân từng chặng, chẳng hạn như hai năm. Nếu người Mỹ muốn giữ lại vài căn cứ lâu dài hơn để không mất mặt, hoặc là sợ Trung Quốc, chúng tôi có thể thương lượng. Điều kiện tuyệt đối của chúng tôi là các căn cứ đó không được dùng vào việc chứa nguyên tử. Ngoài ra, các vấn đề khác có thể thương thảo. Chúng tôi mong muốn Mỹ viện trợ kinh tế cho Việt Nam. Tại sao chúng tôi lại ngu ngốc bác bỏ viện trợ nếu viện trợ không có điều kiện chính trị? Nếu họ muốn thương thuyết với chúng tôi, không có gì khó. Họ chỉ tiếp xúc tại đây, tại Paris này với Mai Văn Bộ, hay tại đại sứ quán Việt Nam tại Lào.
Ngoài lá bài Trần Văn Hữu, ông Thạch còn vận động nhiều nhân mối khác để tiếp xúc với người Mỹ tìm một giải pháp hòa bình cho Việt Nam.
Tại Mỹ ông Thạch cũng nắm được vài nhân vật tên tuổi. Một người bạn của bác sĩ đã tiếp cận được tướng Nguyễn Khánh từng nổi danh là người hùng tại Sài Gòn, người đã hạ bệ Tổng thống Dương Văn Minh. Khi bị các tướng trẻ Thiệu, Kỳ hất sang Mỹ, Nguyễn Khánh vẫn là người thân tín của Đại sứ Cabót Lodge. Ông Thạch bảo bạn nên nắm Nguyễn Khánh và khuyên Khánh cố nắm chính quyền để sau này có thể hữu ích, giúp ta giao tiếp với người Mỹ.
Trong giới kinh tài Việt kiều ở Pháp ông Thạch cũng kéo họ vào cộng đồng quốc gia Việt Nam. Ông gợi ý họ xuất cảng hàng hóa, máy móc về y khoa và nông nghiệp mà Việt Nam đang cần.
Một trong những nhân mối quan trọng này - ông Phạm Hòe, nguyên chánh văn phòng Bảo Đại. Ông Hòe là nhà tư bản Việt Nam, chủ hãng hàng không Cosara. Cuối tháng 9, ông Phạm Hòe đã tiếp xúc với một phái viên chức ngoại giao Mỹ và chuyển đề nghị của Hà Nội. Nhưng lúc đó phe chủ chiến ở Mỹ thắng thế.
Bác sĩ Phạm Ngọc Thạch mất năm 1968, trong chiến khu miền Đông Nam Bộ. Bác sĩ có hai công trình y khoa về thuốc ngừa lao. Ngày nay bệnh viện Hồng Bàng trên đường Hùng Vương mang tên bác sĩ. Nhưng tài ngoại giao của ông Phạm Ngọc Thạch được Bác Hồ sớm phát hiện đã giao nhiều sứ mạng khó khăn và tế nhị. Rất nhiều chuyến công du sang Ấn, Thái Lan và các nước Đông Nam Á. Đặc biệt các chuyến du thuyết ở Pháp đã được các sử gia Pháp ghi lại.